Yrd.Doç.Dr. Eyüp Ay

Gaziantep Üniversitesi

Fen-Edeb. Fakültesi/Arkeoloji Bölümü

Pr. Ve Önasya Arkeolojisi ABD. Bşk. 

 

Konu: 2005 Yılı Çınar İlçesi Arkeolojik ve Etno-Arkeolojik Araştırmasının Sunumu

 

    

 

ÖN RAPOR

  

Çalışmamızda 2 Öğretim Üyesi, 4 Arkeolog, 1 Bakanlık Temsilcisi ve 1 Şoför olmak üzere toplam 8 kişilik bir ekip görev almıştır.

 

2005 Yılı Çınar İlçesi Yüzey Araştırmamızın planlanmış üç temel hedef vardır:

 

1-                2004 yılında başlatılan Arkeolojik yüzey araştırmasının sonuçlandırılması;

2-                Ş.Urfa-Mardin ve Diyarbakır illeri Sınırları içinde Kalan Karacadağ ve Çevresi Erken Dönem Türk Yerleşmelerinin Tespiti;

3-                Bölgenin Eskiçağ Dönemi Roma Yol Güzergahının tespitine de ışık tutacak Kanuni’nin Irakeyn Seferi ile IV. Murad’ın Bağdat Seferi Yol Güzergahının saptanması ve bölgenin haritasına işlenmesi..

 

1-    Arkeolojik Yüzey Araştırması ve Ulaşılan Sonuçlar

     

Çınar ilçesi sınırları içinde kalan alan tamamen taranmış ve 31 antik çağ yerleşimi saptanmıştır. 2004 yılında saptanan 24 merkez ile birlikte Çınar ilçesi Eski Çağ Envanterine toplam olarak 55 yerleşim birimi kaydedilmiştir. Yerleşim Birimlerinin İskan Tiplerine göre dağılımı aşağıda belirtildiği gibidir:

 

a-     32  Höyük (MÖ. 5000’den günümüze değin Eski Çağ’ın değişik dönemleri)

b-    12 Antik yerleşme (Roma-Bizans-İslam)

c-     4 Kale (Roma-Bizans-İslam)

d-    3 Kale-Kent (Roma-Bizans-İslam)

e-     2 Lejyon/Karakol(Roma-Bizans)

f-      2 Ören Yeri/Düz Yerleşme (Roma-Bizans)

  

Yerleşim Birimlerinin Listesi:

                                   2004 Yılı        

 

         2005 Yılı

 

2. Erkan Dönem Türk Yerleşmelerinin Arkeolojik Yöntemlerle Tespiti

 

   

          

         Erken Türk Yerleşmelerinin tespitine ilişkin yapılan alan taramasında, yatır, mezarlık, yer isimleri ve aşiret odaklı çalışılmıştır. Bu çalışmada Erken Dönem (Osmanlı Öncesi) Türk İskanına ilişkin önemli kanıtlar toplanmış ve bunların literatürü oluşturulmaya başlanmıştır. Bu bağlamda özellikle Heterodoksi (Alevi/Bektaşi) Türkmen Babaların İnce Baba, Erge Baba, Aslan Baba, Pir Hatap, Sin u Seydoş babalar ile Şahkulu (Kızıltepe), Şah Velet (Derik) gibi türbe/yatırların bölgenin ruhaniyetini hala ciddi bir şekilde etkilemesi dikkate değer bir bulgudur. Bismil’deki Alevi Türkmen köylerinin (Türkmen Hacılar Köyü Ziyaret Edildi/ Cemevi görüldü Hasan Dede Efendiyle söyleşi yapıldı) günümüze değin yaşamını başarıyla sürdürmesi umut verici bir olgudur.

         Karacadağ eteklerinde saptanan yer isimleri arasında Demirçi, Kamersekü, Sube(a)tan, Balluca, Beş(0), Nergizlu(ye), İncirlü(ye), Kızılayşan, Dedekargın, Karakuzu(ye) gibi tümüyle Türkçe isimler erken dönem Türk izlerine ilişkin işaretler olarak algılanmalıdır. Ayrıca bu alanda yerleşik olan yarı göçebelerin giyimlerindeki renkler, dokudukları kilimlerdeki Orta Asya Türk motifleri ile Enne/Ane=Ana, Sögulme= patlıcan yemeği, koç-koçeri= Göç-Göçerlik ile (y)em, yemlik-guzlık (kuzu grup isimleri) gibi hayvancılığa ilişkin terimlerin günlük yaşamda hala kullanılıyor olmaları buradaki demografik yapının Osmanlı öncesi anılarını dillendirmesi açısında önemli Etno-Arkeolojik verilerdir.

11. yy. Arap kaynakları ile Divan-ı Lugat-it Türk’te zikredilen Kalenderan, Tat ve Beydilli (Badıllı-Badini-Behdini) aşiretleri Orta Asya ve Horasan’dan gelip Diyarbakır-Mardin-Hasankeyf üçgeninde yerleştikleri yazılıdır.

Halen Mardin’in Güney ve Güneydoğusundaki düzlükte yerleşik bulunan Kalenderan ve Tat boyları yukarıda da belirtildiği gibi 11-12 yy’ın başlarında bu yöreye geldikleri ve marjinal dini akım üyeleri oldukları bilinen Türkmen boylarıdır. Ancak ne yazık ki günümüzde Kalenderanlar Kürtleşerek, Tatlar ise Araplaşarak tamamen asimile olmuşlardır. Karacadağ’ın Güneybatısında yerleşik bulunan Karakeçili aşiretinin de aynı akibeti izlediği görülmektedir.

 

         3- Kanuni’nin Irakayn Seferi ile IV. Murad’ın Bağdad Seferinin Güzergahının Tespiti

  

         Türk Tarih Kurumu Başkanı Sn. Halaçoğlu’nun 2002 yılında yazdığı “Osmanlılarda Yollar, Menziller ve Posta Teşkilatı” adlı eserinde Kanuni’nin Irakayn Seferi Ruha-Diyarbekir ile IV. Muradın Bağdat Seferi Ruha-Kara Amid güzergahı şu şekilde belirtilmektedir: Ruha- Cüllab; Abidun-Elmalu; Akpınar/Karacadağ-Kızıltepe; Kangırd Çayı-Kara Amid/Diyarbekir.

         Yaptığımız Yüzey araştırmasında Karacadağ’daki Akpınar mevkii, günümüzde Mir Cemal Pınarı adıyla anılmakta olup, Ovabağın 8 km. güneybatısında Karacadağ’ın Zirvesinin yakınındadır. Kızıltepe menzili Ovabağ’ın yaklaşık 2 km. kuzeyinde Gıre Sor adıyla bilinmekte olup, Ovabağ’ın Mezarlığı olarak kullanılmaktadır. Yaptığımız alan araştırmasında Kankırd Çayı üzerinde halen Sultan Murat Yolu adıyla bilinen bir geçit ve yol parçası saptadık. Buna  göre Kankırd Çayı üzerinde yerl alan Topyolu Köyünden Sultan Murat yola geçmekte ve oradan Fabrika Köyü’ne yönelmektedir.

         Günümüz yer isimlerine bağlı olarak SULTAN MURAT YOLU Diyarbakır sınırları içinde şu güzergahı izlemektedir:

 

   

Sultan Murat Yolu bu noktadan itibaren Batıya yönelerek Şanlı Urfa il sınırlarına girmektedir.